Қазақстанда кәмелетке толмағанға ЖК ашуға бола ма?

Кәсіпкерлікке ұмтылыс пен өз ісін ашу тілегі тек ересектерге ғана тән емес. Әлі 18 жасқа толмаған кәмелетке толмағандар да өз бизнесін армандайды. Қазақстан заңнамасы бойынша кәмелетке толмаған адамның ЖК ашуына рұқсат етіле ме? Төменде айтып өтеміз…

Кәмелетке толмағандардың Қазақстанда ЖК ашуын реттейтін нормативтік база
Қазақстанда кәмелетке толмағандардың ЖК ашуы бірнеше құжатпен реттеледі:

• ҚР Кәсіпкерлік кодексі;
• ҚР Азаматтық кодексі;
• ҚР Салық кодексі.

Ең алдымен, Қазақстанда жеке кәсіпкерлік дегеніміз не екенін айқындап алайық. ҚР Кәсіпкерлік кодексінің 30-бабына сәйкес, жеке кәсіпкерлік – бұл:

1. ҚР азаматтарының;
2. қандастардың
   дербес, бастамашылық қызметі болып табылады.

Мұндай қызмет таза табыс алуға бағытталған, жеке тұлғалардың өз мүлкіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан, олардың тәуекелі мен мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады. Өзге жеке тұлғаларға жеке кәсіпкерлікпен айналысуға тыйым салынады.

ҚР Кәсіпкерлік кодексінің 36-бабына сәйкес, ЖК ретінде мемлекеттік тіркеу үшін жеке тұлға салық органына тікелей немесе «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы арқылы (ХҚКО немесе Egov.kz порталы) мына құжаттарды тапсырады:

• салықтық өтініш;
• ЖК орналасқан жерін растайтын құжат.

Осы бапқа сәйкес, егер өтініш беруші кәмелетке толмаған болса, жоғарыда аталған құжаттарға заңды өкілдердің келісімі қоса беріледі (назар аударыңыз – екеуінің де, яғни ата-ананың екеуінің де, егер олар ата-ана құқығынан айырылмаған болса).

Егер мұндай келісім жоқ болса немесе тек біреуінің келісімі берілсе, онда мына құжаттардың бірі ұсынылады:

• кәмелетке толмағанның некеге тұрғаны туралы куәлігінің көшірмесі;
• қамқоршылық және қорғаншылық органының шешімі;
• соттың кәмелетке толмағанды толық әрекетке қабілетті деп тану туралы шешімі.

Осылайша, ҚР Кәсіпкерлік кодексі кәмелетке толмағандарға өз атына ЖК тіркеуге мүмкіндік береді, егер 36-бапта көрсетілген шарттар орындалса: заңды өкілдердің рұқсаты немесе толық әрекетке қабілеттілік.

Кәмелетке толмағанның әрекетке қабілеттілігі деген не?
Егер заңды өкілдердің екеуі де кәмелетке толмағанға ЖК ашуға рұқсат берсе, ары қарайғы рәсім стандартты тәртіппен өтеді.

Қазақстанда ЖК ашу жолдары туралы мына жерден біле аласыз.

Егер келісім алу мүмкін болмаса, кәмелетке толмағанға толық әрекетке қабілеттілікті орнату қажет. Бұл мәселе ҚР Азаматтық кодексімен реттеледі.

ҚР Азаматтық кодексінің 17-бабына сәйкес, азаматтық әрекетке қабілеттілік дегеніміз – азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру, өзіне азаматтық міндеттер жүктеу және оларды орындау қабілеті. Әрекетке қабілеттілік толық көлемде кәмелеттік жасқа, яғни 18 жасқа толғанда пайда болады.

ҚР АК 17-бабы 3-тармағына сәйкес, барлық азаматтар тең әрекетке қабілеттілікке ие, егер заң актілерінде өзгеше белгіленбесе.

Яғни, әдепкі бойынша әрекетке қабілеттілік адамның жасына байланысты. Егер бала 14 жасқа толмаса, онда толық әрекетке қабілеттілік туралы сөз қозғауға болмайды. ҚР АК 23-бабына сәйкес, 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың (жасөспірімдердің) әрекетке қабілеттілігі шектелген: олар жасына сәйкес ұсақ-түйек тұрмыстық мәмілелерді ғана өздері жасай алады (мысалы, дүкеннен ұсақ сатып алу). Қалған мәмілелерді олардың атынан заңды өкілдері жасайды. Демек, 14 жасқа толмаған баланың атына ЖК ашуға болмайды, тіпті заңды өкілдері келісім берсе де.

14-тен 18 жасқа дейінгі жаста кәмелетке толмағандардың әрекетке қабілеттілігі белгілі бір шартты сипатқа ие.
ҚР АК 22-бабына сәйкес, 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар құқылы:

• мәмілелерді заңды өкілдерінің келісімімен жасауға;
• өз еңбекақысын, стипендиясын, басқа да табыстарын және өзі жасаған зияткерлік меншік объектілерін өз бетінше пайдалануға;
• ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасауға.

ҚР АК 22-бабы 4-тармағына сәйкес, 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар осы бапқа сәйкес жасаған мәмілелері үшін өздері жауап береді және өз әрекеттерімен келтірген зиян үшін ҚР АК ережелеріне сай жауапты болады.

Осылайша, Кәсіпкерлік кодекс кәмелетке толмағандарға ЖК ашуға рұқсат еткенімен, 14 пен 18 жас аралығында заңды өкілдерінің келісімінсіз олар мұны істей алмайды. Ол үшін ҚР АК 22-бабы беретін әдеттегі әрекетке қабілеттіліктен бөлек толық әрекетке қабілеттілік, яғни кәмелетке толмағанның эмансипациясы қажет.

Кәмелетке толмағанның эмансипациясы – бұл не және толық әрекетке қабілеттілікті қалай алуға болады
Кәмелетке толмағанды толық әрекетке қабілетті деп тану (эмансипация) ҚР АК 22-1-бабымен реттеледі.
Эмансипацияның мақсаты – кәмелетке толмағанның әр мәміле жасаған сайын заңды өкілдердің келісімін алу қажеттілігінен босату (оның ішінде ЖК тіркеу құқығын алу).

Осы бапқа сәйкес, 16 жасқа толған кәмелетке толмаған мынадай жағдайда толық әрекетке қабілетті деп танылады:

1. егер ол еңбек шарты бойынша жұмыс істеп жүрсе;
2. заңды өкілдерінің келісімімен кәсіпкерлік қызметпен айналысса.

Көріп отырғанымыздай, эмансипация 16 жастан бастап мүмкін.
Яғни, 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар да, 14 пен 16 жас аралығындағы жасөспірімдер де заңды өкілдерінің келісімімен де өз атына ЖК аша алмайды. 16 жастан бастап, егер жасөспірім заңды өкілдерінің келісімін ала алмаса немесе еңбек шарты бойынша жұмысқа орналаса алмаса, ол эмансипация рәсімінен өте алады.

ҚР АК 22-1-бабының 2-тармағына сәйкес, кәмелетке толмағанды толық әрекетке қабілетті деп тану (эмансипация):

1. оның заңды өкілдерінің келісімімен қамқоршылық және қорғаншылық органының шешімі бойынша;
2. келісім болмаған жағдайда сот шешімі бойынша жүзеге асырылады.

ҚР АК 22-1-бабының 3-тармағына сәйкес, эмансипацияланған кәмелетке толмаған азаматтық құқықтарға ие болады және міндеттер атқарады, тек ҚР заң актілерінде жастық шектеуі белгіленген құқықтар мен міндеттерді қоспағанда. Эмансипация рәсімінен өткеннен кейін заңды өкілдер эмансипацияланған кәмелетке толмағанның міндеттемелері үшін жауап бермейді.

Эмансипация рәсімі қалай өтеді?
Тағы да айта кетейік, 16 мен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмаған ЖК тіркеу мүмкіндігіне ие болу үшін мына жолдардың бірін таңдауы мүмкін:

1. заңды өкілдерінің келісімін алу;
2. еңбек шарты бойынша жұмысқа орналасу;
3. қамқоршылық және қорғаншылық органына жүгіну;
4. тұрғылықты жері бойынша сотқа толық әрекетке қабілетті деп тану туралы өтініш беру.

Назар аударыңыз, сотқа жүгіну тек қамқоршылық органы эмансипацияға бас тартқан жағдайда ғана мәні бар, өйткені сот рәсімі ұзағырақ әрі күрделірек. Сондықтан алдымен қамқоршылық органында рәсімдеуге тырысқан жөн.

Өтінішті қамқоршылық органына кәмелетке толмағанның өзі өзінің атынан беруі керек, өйткені мәселе оның экономикалық қызметпен айналысуға конституциялық құқығын жүзеге асыруына қатысты.

Бұл ретте кәмелетке толмағанның өзіндік табыс көзі болуы тиіс. Жалпы ереже бойынша, эмансипация рәсіміне де кәмелетке толмағанның ата-анасының (асырап алушыларының) екеуінің келісімі қажет. Ата-ана құқығынан айырылған ата-аналар балаға эмансипацияға келісім беруге құқылы емес (олардың пікірі есепке алынбайды).

Егер ата-ананың (асырап алушының) бірі келісім бермесе, қамқоршылық органы келесідей әрекет етеді:

1. келіспеген ата-ананың уәждері қаралады;
2. егер ол уәждер маңызды деп танылса, эмансипацияға бас тартылуы мүмкін және іс сотта қаралуы тиіс;
3. егер уәждер маңызды емес деп танылса, қамқоршылық органы оң шешім қабылдауға құқылы (бірақ келіспеген ата-ана оны даулауға құқылы).

Егер ата-ананың бірі хабар-ошарсыз кеткен деп танылса немесе оның орналасқан жері анықталмаса, ауыр науқас болса, әрекетке қабілетсіз болса немесе өзге де себептермен келісім бере алмаса, ерекшелік жасалады: ата-ананың біреуінің жазбаша келісімі қабылданады. Бұл ретте екінші ата-ананың келісімінің жоқтығын түсіндіретін құжаттар ұсынылуы тиіс (сот шешімі, медициналық анықтама, полиция анықтамасы және т.б.).

Егер ата-ананың екеуінің де орналасқан жерін анықтау мүмкін болмаса, бірақ олар ата-ана құқығынан айырылмаған болса, қамқоршылық органы эмансипацияға бас тартады. Бірақ кәмелетке толмаған тұрғылықты жері бойынша жалпы юрисдикциядағы сотқа осындай өтініш беруге құқылы.

Бұл жағдайда да кәмелетке толмағанның өзіндік табыс көзі болуы тиіс және сотқа жүгіну үшін ата-анасының, асырап алушыларының немесе қамқоршысының келісімін алуы қажет.

Егер кәмелетке толмаған ата-анасының қамқорлығынсыз қалса, сот оған ресми өкіл – адвокат тағайындайды, ол процесс кезінде заңды өкілдің орнына әрекет етеді.

Айта кету керек, эмансипация қайтымсыз акт болып табылады және оны жою мүмкін емес.

Толық әрекетке қабілеттілікті алудың тағы қандай жолы бар?
Толық әрекетке қабілеттілікті алу үшін қамқоршылық органы мен сот шешімін айналып өтетін тағы бір жол бар. ҚР АК 17-бабының 2-тармағына сәйкес, егер заң актілері 18 жасқа дейін некеге тұруға рұқсат берсе, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап толық әрекетке қабілетті болады.

Яғни, некеге тұрған кезде кәмелетке толмаған өз атына ЖК тіркеу құқығын да алады, өйткені толық әрекетке қабілеттілікке ие болады.

ҚР «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодексінің 2 және 3-тармақтарына сәйкес, некені мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органдар мынадай негізді себептер болған кезде некелік жасты 2 жылдан артық емес мерзімге төмендетеді (яғни, 16 жасқа дейін):

1. жүктілік;
2. ортақ баланың дүниеге келуі.

Некелік жасты төмендету туралы өтінішті:

1. некеге тұрғысы келетіндер;
2. олардың ата-анасы немесе қамқоршылары бере алады.

Өтініште некелік жасты төмендету қажеттілігін туындатқан себеп көрсетілуі тиіс.

Назар аударыңыз, 16 мен 18 жас аралығында некеге тұру эмансипацияға жатпайды. Бұл тек 18 жасқа дейін толық әрекетке қабілеттілікті алудың қосымша жолы.

Кәмелетке толмаған толық әрекетке қабілеттілікті (рұқсатты, сот шешімін) алғаннан кейін, өз атына ЖК тіркеуге құқылы. Кейде аумақтық Салық органдары кәмелетке толмағанның қолында толық әрекетке қабілеттілігін растайтын құжаты болса да, ЖК тіркеуден бас тартады. Мұндай әрекеттерді жоғары тұрған органға шағымдану қажет.

Егер сізге заңгерлік кеңес немесе «кілтпен» ЖК тіркеу бойынша көмек қажет болса, сізге «Mybuh.kz» мамандары көмектеседі. Сондай-ақ біз ЖК мен ЖШС үшін есеп жүргізу және салық есептілігін тапсыру қызметтерін ұсынамыз. Ал біздің онлайн-бухгалтерия сервисінің көмегімен өз ЖК-ңіздің есебін өзіңіз жүргізе аласыз. Өтінім қалдырыңыз, біз сізбен жұмыс уақытында хабарласамыз.