18 Бір қызметкер бір уақытта бірнеше жұмыс берушіде еңбек ететін жағдай сирек емес. Оның үстіне әрқайсысымен ресми еңбек шарты жасалады, яғни әрбір жұмыс беруші қызметкердің табысынан ЖТС есептеп, ұстап қалып, бюджетке аударуы тиіс, сондай-ақ әлеуметтік төлемдерді төлеуі қажет. Қоса атқарушы қызметкер бойынша салықтар мен әлеуметтік төлемдердің сомасын дұрыс қалай есептеу керек? Мұндай қызметкерлердің табысына салық салуда қандай да бір ерекшеліктер бар ма? Төменде айтып өтеміз…
Қоса атқару жұмысы не болып есептеледі?
Алдымен қоса атқару табысына салық салу мәселесіне көшпес бұрын, заң «қоса атқару» дегенде нені білдіретінін нақтылап алайық. Себебі бұл ұғымды көпшілігі «қызметтерді қоса атқарумен» шатастырады.
ҚР ЕК-ке жүгінейік.
ҚР ЕК 1-бабы 56-тармақшасына сәйкес, қоса атқару – бұл қызметкердің:
- жүйелі түрде ақы төленетін;
- негізгі жұмыс уақытынан тыс атқаратын;
- еңбек шарты жасалуы міндетті жұмысы.
Қоса атқарудың екі түрі болады:
- «Сыртқы» – қызметкердің негізгі жұмыс берушісі бар, ал бұл ұйымға ол негізгі жұмысынан тыс уақытта жұмысқа келеді;
- «Ішкі» – қызметкердің негізгі жұмыс орны осы ұйымның өзінде, бірақ ол негізгі жұмысынан тыс уақытта осы жұмыс берушінің басқа жұмысын атқарады, ол үшін бөлек еңбек шарты жасалады.
Ішкі де, сыртқы да қоса атқаруда еңбек шартында оның «қоса атқару» екені көрсетілуі тиіс. Бұл табысқа салық салу үшін маңызды (төменде толығырақ түсіндіреміз).
Сондай-ақ «қоса атқару» мен «қызметтерді қоса атқаруды» шатастырмау қажет, әсіресе ішкі қоса атқаруда. Бұл ұғымдар сырттай ұқсас көрінгенімен, еңбекақы төлеу мен, тиісінше, табысқа салық салу тұрғысынан маңызды айырмашылықтары бар.
Қызметтерді қоса атқаруда, қызметкер негізгі жұмысымен қатар (жұмыс күні басталғанға дейін, түскі ас уақытында немесе жұмыс аяқталғаннан кейін емес) басқа бос лауазым бойынша қосымша жұмыс атқарады. Мысалы, кадрлар бөлімінің маманы қоса атқару ретінде офис-менеджер немесе хатшының жұмысын қоса орындауы мүмкін. Бұл жағдайда ол күніне нақты қанша сағат жұмыс істейтіні маңызды емес. Қоса атқаруда жұмыс уақыты есептелмейді.
Ал қоса атқаруда қызметкер арнайы бірнеше сағатқа офиске келіп, офис-менеджер немесе хатшының жұмысын атқарады (сыртқы қоса атқару) немесе негізгі жұмысынан кейін қалады (ішкі қоса атқару). Демек, қоса атқаруда жұмыс уақыты міндетті түрде есептеледі.
Егер қоса атқарушы қызметкермен еңбек шарты жасалып, ол еңбегі үшін жалақы алса, қызметтерді қоса атқарушының бөлек еңбек шарты болмайды (қолданыстағы шартқа қосымша келісім жасалады) және ол қосымша жүктемесі үшін жалақы емес, негізгі лауазымы бойынша жалақысына үстеме ақы алады. Қоса атқарушы бойынша жұмысқа қабылдау туралы бұйрық шығарылады, ал қызметтерді қоса атқарушы бойынша – қызметтерді қоса атқару туралы бұйрық шығарылады. Қоса атқарушының еңбек кітапшасына жазба оның өтініші бойынша енгізілуі мүмкін, ал қызметтерді қоса атқару кезінде енгізілмейді.
Бұл ҚР ЕК әртүрлі баптарымен реттеледі: қоса атқару – жанама түрде 26, 30, 32, 68, 92-баптарымен, ал қызметтерді қоса атқару – жеке 111-баппен.
Сондықтан, бұл екі ұғымды ажырата білу маңызды: қоса атқарушыны жұмысқа қабылдағанда оның мәртебесін дұрыс анықтау, жұмысқа қабылдау құжаттарын дұрыс ресімдеу және кейін табысынан салықтар мен әлеуметтік төлемдерді дұрыс есептеу қажет.
Қоса атқарушымен жұмыс істеуде нені ескеру керек?
ҚР ЕК талаптарын, әрі маңыздысы – ҚР СК талаптарын сақтау үшін болашақ қоса атқарушыдан негізгі жұмыс орнынан анықтама сұрату қажет (ҚР ЕК 32-бабы 4-тармақ). Анықтамада жұмыс орны, лауазымы, еңбек жағдайлары көрсетілуі тиіс.
Екінші жұмыс берушіге негізгі жұмыс орны бойынша еңбек жағдайларын білу қажет, себебі ҚР ЕК талаптарына сәйкес қызметкердің жалпы жұмыс уақыты шектен аспауы тиіс. ҚР ЕК 68-бабы 3-тармағына сәйкес, жалпы жұмыс уақыты негізгі жұмыс орны мен қоса атқару бойынша бірге нормадан 4 сағаттан артық болмауы тиіс. Ал ҚР ЕК 71-бабы 4-тармағына сәйкес, норма – күніне 8 сағаттан артық емес. Демек, егер қызметкер негізгі жұмыс орнында толық 8 сағат жұмыс істесе, екінші жұмыс беруші оған күніне 4 сағаттан артық қоса атқару бойынша еңбек шартын жасай алмайды. Яғни, қызметкер күніне барлығы 12 сағаттан артық жұмыс істей алмайды, жұмыс берушілер санына қарамастан. Бұл жағдайда ҚР ЕК бұзушысы – артық жұмыс уақытын рұқсат еткен жұмыс беруші болады.
Мұндай жағдайға жол бермеу үшін, біріншіден, негізгі жұмыс орнынан анықтама қажет, екіншіден – қоса атқару бойынша нақты жұмыс уақытын есепке алу қажет. Еңбекақы да нақты атқарылған сағаттарға төленеді.
Сондай-ақ қоса атқарушыға ҚР ЕК нормалары толық қолданылады: еңбек демалысы және еңбекке уақытша жарамсыздық парағы төленеді.
Бұл ретте, еңбекке уақытша жарамсыздық парағы қызметкермен жасалған әрбір еңбек шарты бойынша есептеледі (ішкі қоса атқаруда кемінде екі еңбек шарты болады). Ал жыл сайынғы еңбек демалысы негізгі жұмыс орнындағы демалыспен бірге беріледі (ҚР ЕК 92-бабы 5-тармақ).
Қоса атқарушы табысына салық салу
Қоса атқарушымен еңбек шарты жасалып, нақты жұмыс уақыты есептелгеннен кейін, оған есептелетін жалақы сомасы анықталады. Жалақыны есептеу тәртібі еңбек шартындағы талаптарға және ұйымдағы еңбекақы төлеу ережелеріне байланысты.
Есептелген жалақыдан салықтар (ЖТС және ӘС) және әлеуметтік төлемдер (МӘМС жарнасы, ӘМС жарнасы, ӘС, МЗЖ, ҚМЗЖ) есептелуі қажет. Бұл ретте әрбір төлем бойынша заңмен белгіленген шектеулерді сақтау маңызды. Ай сайын қызметкердің табысынан барлық төлемдер үшін белгіленген шектен артық ұстап қалуға болмайды. Мысалы, МЗЖ, МӘМС жарнасы және ӘС бойынша. ЖТС бойынша да қызметкер бірінші жұмыс берушіде пайдаланатын шегерімдерді қайталамау қажет. Сол үшін еңбек шартын жасағанда қызметкерден негізгі жұмыс орнынан анықтама сұралады (ҚР ЕК 32-бабы 4-тармақ).
Әр төлем түрін бөлек қарастырайық.
МӘМС және ӘМС.
2015 жылғы 16 қарашадағы №405-V «Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы» заңға сәйкес, қызметкер табысынан:
- ӘМС жарнасы – 3% (заңның 27-бабы 1-тармақ);
- МӘМС жарнасы – 2% (заңның 28-бабы 1-тармақ) ұсталады.
Бұл ретте, заңның 29-бабы 3-тармағына сәйкес, жарналар мен аударымдарды есептеу үшін айлық табыс 10 АЕК-тен аспауы тиіс (2025 жылы – 850 000 тг.). Назар аударыңыз: ӘМС үшін 10 АЕК шегі әрбір жұмыс беруші үшін жеке қолданылады, ал МӘМС үшін – қызметкердің айлық барлық табыстарының жиынтығына.
Демек, ӘМС бойынша аударымдар қоса атқарушының есептелген жалақысынан, тек 10 АЕК шегін сақтай отырып ұсталады. Бұл ретте бірінші жұмыс берушінің қорға қандай сома аударғаны маңызды емес. Ал МӘМС бойынша аударымдарда қызметкердің негізгі жұмыс берушідегі табысынан ұсталатын соманы ескеру қажет. Айына барлық жұмыс берушілер бойынша қызметкер үшін МӘМС қорға аударылатын сома мынадан аспауы тиіс:
85 000 * 10 * 2% = 17 000 тг.
Бұл мәселеге ерекше қатаң бақылау қажет, егер қызметкердің негізгі жұмысы бойынша жалақысы 10 АЕК/МЗП шегіне (ВОСМС үшін 10 МЗП) жақын жоғары болса.
Негізгі жұмыс орнында МӘМС жарналары (ВОСМС) ең жоғары сомаға жетсе, екінші жұмыс беруші қызметкер табысынан МӘМС жарнасын ұстауға міндетті емес. Бірақ одан айлық табыстар, есептелген және төленген жарналар сомалары туралы анықтаманы сұратып алу қажет (№405-V заңның 29-бабы 3-тармағы).
Егер негізгі жұмыс орнында лимит толық пайдаланылмаса, онда екінші жұмыс беруші қорға тек айырмасын ғана аударады:
17 000 тг – бірінші жұмыс беруші төлеген МӘМС = қоса атқару орны бойынша МӘМС-қа төленетін сома.
Мысал: негізгі жұмыс орнында (ЖШС, ОУР) қызметкердің жалақысы 650 000 тг. Қоса атқару бойынша өзге ЖШС-де (ОУР) оған тағы 270 000 тг есептелді. Айлық жиынтық табыс:
650 000 + 270 000 = 920 000 тг.
Бұл сома МӘМС бойынша шектен (2025 ж. – 850 000 тг.) асады, сондықтан есепке тек осы шек ішіндегі сома алынады, яғни 850 000 тг. ӘМС аударымдары (ООСМС) әр жұмыс берушіде бөлек есептеледі және олардың әрқайсысында 10 МЗП шегінен аспайды.
Негізгі жұмыс орнында МӘМС және ӘМС:
650 000 * 3% = 19 500 тг. (ӘМС 1)
650 000 * 2% = 13 000 тг. (МӘМС 1)
Қоса атқару орнында:
270 000 * 3% = 8 100 тг. (ӘМС 2)
МӘМС бойынша екі жұмыс берушідегі жиынтық 10 МЗП-тан аспауы керек:
850 000 – 650 000 = 200 000 тг
200 000 * 2% = 4 000 тг. (МӘМС 2)
Тексеру:
13 000 (МӘМС 1) + 4 000 (МӘМС 2) = 17 000 тг. – қызметкердің айлық жиынтық табыстары бойынша МӘМС-тің ең жоғары сомасы асқан жоқ.
МЗЖ және ҚМЗЖ
МЗЖ есептеу Әлеуметтік кодекстің 248-бабымен реттеледі. МЗЖ есептеу үшін алынатын айлық табыс 50 МЗП-тан аспауы тиіс (2025 ж. – 4 250 000 тг.). Заңда бұл шек қызметкердің жиынтық табысына қолданылатыны туралы норма жоқ, демек, әр жұмыс берушіге бөлек қолданылады.
Сәйкесінше, қоса атқару бойынша жұмыс беруші МЗЖ-ны қызметкерге есептелген жалақыдан есептей алады және негізгі жұмыс беруші ЕНПФ-ке аударған сомалармен салыстырудың қажеті жоқ.
Жоғарыдағы мысалды жалғастырайық:
650 000 * 10% = 65 000 тг. (МЗЖ 1)
270 000 * 10% = 27 000 тг. (МЗЖ 2)
ҚМЗЖ (қосымша міндетті зейнетақы жарналары) есептеу Әлеуметтік кодекстің 251-бабымен реттеледі. ҚМЗЖ келесі санаттарға қолданылмайды:
- 1975 ж. 1 қаңтарда туғанға дейінгі қызметкерлер;
- зейнеткерлер (ерлер 63+, әйелдер 61+);
- I және II топ мүгедектері (мерзімсіз мүгедектік берілген жағдайда);
- әскери қызметшілер (мәжбүрлі әскери қызметшілерден басқа);
- еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы алатындар;
- ҚР КС судьялары (лауазым мерзімі аяқталып, өмір бойы қамтамасыз етілу құқығына ие болғандар).
2025 жылға ҚМЗЖ мөлшерлемесі – 2,5%. Есептелетін айлық табыс ең төменгі жалақыдан кем емес және 50 МЗП-тан көп емес. Демек, қоса атқаруда ҚМЗЖ есептеу МЗЖ-ға ұқсас:
650 000 * 2,5% = 16 250 (ҚМЗЖ 1)
270 000 * 2,5% = 6 750 (ҚМЗЖ 2)
Әлеуметтік аударымдар (ӘА, СО)
ӘА есептеу Әлеуметтік кодекстің 244-бабымен реттеледі. 245-баптың 2-тармағына сай, ӘА есептеу үшін табыс 7 МЗП-тан аспауы тиіс (2025 ж. – 595 000 тг.). Мөлшерлеме – 5%. Мұнда да табысты жиынтықпен есептеу талабы жоқ, сондықтан 7 МЗП шегін әр жұмыс беруші бөлек сақтайды.
Егер екінші жұмыс берушідегі қоса атқару ақысы 1 МЗП-тан аз болса, ӘА бәрібір 1 МЗП негізінде есептеледі. Еске сала кетейік, ӘА есептегенде жалақы сомасынан МЗЖ шегеріледі.
Біздің мысалда:
(650 000 – 65 000 (МЗЖ)) * 5% = 585 000 * 5% = 29 250 тг. (ӘА 1)
(270 000 – 27 000 (МЗЖ)) * 5% = 243 000 * 5% = 12 150 тг. (ӘА 2)
Әлеуметтік салық (ӘС, СН)
ӘС есептеу жұмыс берушінің салықтық режиміне байланысты. Кейде мүлдем болмайды (мысалы, ЖК жеңілдетілген режимде), кейде тұрақты сома (мыс., ОУР-дегі ЖК үшін 1 АЕК), немесе 11% мөлшерлемемен, ӘА шегеріп есептеледі (ОУР-дегі ЖШС үшін). Әр жұмыс беруші бөлек есептейді.
Біздің мысалда екі ұйым да ЖШС (ОУР):
ӘС = (табыс – МЗЖ – МӘМС) * 11% – ӘА.
Мұнда МӘМС сомасы – екінші жұмыс беруші нақты төлегені (негізгі жерде төленген МӘМС-ті ескеріп).
(650 000 – 65 000 (МЗЖ) – 13 000 (МӘМС)) * 11% – 29 250 (ӘА)
= 572 000 * 11% – 29 250
= 33 670 тг. (ӘС 1)
(270 000 – 27 000 (МЗЖ) – 4 000 (МӘМС)) * 11% – 12 150 (ӘА)
= 239 000 * 11% – 12 150
= 14 140 тг. (ӘС 2)
Төлем көзінде ұсталатын ЖТС (ИПН) – қоса атқарушы бойынша
Қоса атқарушыға төленген табыстан ЖТС ұстау қажет. Жалпы тәртіп штат қызметкерлерімен бірдей, бірақ шегерімдер бойынша ерекшелік бар.
ҚР СК 322-бабына сай ЖТС салынатын табысқа мыналар жатады (қоса атқарушылар үшін де):
- еңбек қатынастарына байланысты қолма-қол/қолма-қол емес түрде төленген ақша;
- натуралды түрде алынған табыс;
- материалдық пайда түріндегі табыс.
ЖТС мөлшерлемесі – 10% (ҚР СК 320-бап). Қоса атқарушы ҚР СК 342-бабы бойынша шегерімдерге құқылы, соның ішінде:
- МЗЖ бойынша;
- МӘМС (ВОСМС) бойынша;
- стандартты шегерім 14 АЕК;
- стандартты шегерім 882 АЕК (негіздер болғанда);
- көпбалалы отбасыға шегерім (ата-аналардың біріне айына 23,5 АЕК, әр ата-анаға – 11,75 АЕК);
- өзге шегерімдер (медицина, оқу және т.б.).
ҚР СК 343-бабы: МЗЖ мен МӘМС бойынша шегерімге өтініш талап етілмейді; қалғандары үшін – еркін нысандағы өтініш және растайтын құжаттар қажет.
Қызметкер МЗЖ мен МӘМС шегерімдерін әр жұмыс берушіде қолдана алады, ал қалған шегерімдерді тек біреуінде ғана. Сондықтан 14 АЕК немесе өзге шегерімдерді қолданар алдында олардың негізгі жұмыс орнында қолданылмайтынына көз жеткізу керек.
Егер айлық жалақы (қоса атқаруды қоса) 25 АЕК-тен аспаса (2025 ж.: 25 * 3 932 = 98 300 тг), қызметкер ЖТС салынатын базаны 90% азайтуға құқылы. Біздің мысалда қоса атқару жалақысы 25 АЕК-тен жоғары, сондықтан 90% азайту құқығы жоқ; 14 АЕК стандартты шегерім негізгі жұмыс орнында қолданылып тұр – екінші жұмыс берушіде оны қолдануға болмайды.
МЗЖ және МӘМС шегерімі бар, бірақ МӘМС сомасын негізгі жұмыс орнындағы есептен кейін екінші жұмыс беруші төлеген нақты сома ретінде ескеру керек.
(650 000 – 65 000 (МЗЖ) – 13 000 (МӘМС) – 14*3 932) * 10%
= (572 000 – 55 048) * 10%
= 51 695 тг (ЖТС 1)
(270 000 – 27 000 (МЗЖ) – 4 000 (МӘМС) – 14*3 932) * 10%
= (239 000 – 55 048) * 10%
= 18 395 тг (ЖТС 2)
Қорытынды: қоса атқарушылардың табысына салық салу жалпы қызметкерлермен бірдей ережелермен жүргізіледі. Тек МӘМС есебін мұқият қадағалау (негізгі жұмыс беруші төлеген соманы ескере отырып) және қызметкердің басқа шегерімдерді (МЗЖ мен МӘМС-тен бөлек) негізгі жұмыс орнында ғана қолданатынын тексеру қажет.
Қоса атқарушыны ресми рәсімдемесе не болады?
Қоса атқарушыны рәсімдеу еңбек шарты мен салық салу тұрғысынан бірқатар нюансты талап ететіндіктен, кейде оны ресми рәсімдемеуге «қызығушылық» туындауы мүмкін. Алайда бұл ҚР ЕК 33-бабы 3-тармағын бұзу (еңбек шарты жоқ қызметкерді жұмысқа жіберуге тыйым салынады). ӘҚБтК 86-бабы 1-тармағы бойынша айыппұл көзделген:
- лауазымды адамдарға – 30 АЕК;
- шағын бизнес субъектілеріне – 60 АЕК;
- орта бизнеске – 80 АЕК;
- ірі бизнеске – 150 АЕК.
Еңбек құнынан ЖТС пен әлеуметтік төлемдердің сомасын біздің тегін Калькулятормен есептей аласыз.
